(O CARRO GALEGO)
Hablar del carro gallego, o del país, como también es conocido, exige un recuerdo y especial homenaje a la persona cuyos concienzudos estudios han contribuido a situarlo en lugar preeminente del patrimonio etnográfico gallego. Me refiero a Xaquín Lorenzo Fernández, “Xocas”.
Este orensano, nacido en 1.907, se sintió atraído desde muy joven por todo lo referente al patrimonio inmaterial de su tierra (atracción compartida hasta su fallecimiento prematuro con su hermano Xurxo).
Como investigador incansable, se dedicó a los estudios de Prehistoria y Arqueología de Galicia, pero es la Etnografía la materia a la que dedicó mayor empeño. Nos interesan ahora aquí las investigaciones que realizó sobre el carro gallego, fruto de amplios trabajos de campo en los que se sirvió de encuestas, gracias a las cuales pudo llegar a tener una visión de conjunto de sus variedades tanto en el aspecto material como en el lingüístico. Muestra de esto último es su artículo “Nomenclatura del carro gallego” (Revista de Dialectología y Tradiciones Populares, XII, 1956) en la que, aprovechando sus dotes para el dibujo, incluye varios despieces de carros en los que cada una de sus piezas aparece con su propio nombre, dando muestra de la riqueza de vocabulario del idioma gallego, algo que, desde luego, no es exclusivo del mismo pero lo hace merecedor del máximo respeto. Palabras como “chavella”, “cheda”, “chantoes”, “estadullo”, “bitoque”, “luidoiro” y tantas otras, nos evocan un tiempo en el que las denominaciones aún tenían el sabor que confiere el uso aquilatado durante generaciones, sin necesidad de extranjerismos ni importaciones innecesarias, y contribuían a que la musicalidad de cada lengua hablada fuese propia y fácilmente reconocible.
Pero la curiosidad de Xaquín Lorenzo no se detenía en los aspectos materiales. Prueba de ello es el artículo que en 1974 publicó en el tomo XXX de la misma revista bajo el título “El carro en el folklore de Galicia”, en el que recoge un gran número de refranes, leyendas, cuentos y canciones que tienen como objeto común al carro. Más adelante veremos algún ejemplo de esa riqueza.
Otra muestra de su interés es el documental “O carro e o home”, dirigido en 1940 por Antonio Román bajo el asesoramiento de nuestro personaje. El cineasta orensano (seudónimo de Antonio Fernández García de Quevedo) dirigió, entre otras películas, “Los últimos de Filipinas”.
O útil de acarrexo máis enraizado e de emprego estre as sociedades apouvigadas no páis galego foi o carro, o que perdurou incluso en vida dos nosos pais.
Valéndonos da nosa coñecencia e da axuda dos diccionarios podemos defini-lo carro do país coma un vehículo arrastrado por bois ou vacas, empregado para o acarrexo de cargas, que consta dun corpo barquiforme feito de madeiros e táboas apuntalado nunha cabezalla e que anda sobre dúas rodas. As madeiras que na súa feituría se usan son o carballo, o amieiro e a dureza do freixo para o eixe; dilo encárganse os nosos artesáns e deles parece vi-lo refrán que di…”De ruín madeira, nunca boa estela”.
Este sofre miúdos cambios entre unhas zonas e outras do país galego, por iso os artesáns teñen os seus costumes e unhas veces fan uns carros que aínda levando o mesmo modelo nótanselles unhas leves variacións; dilo hai probas na Laracha, en Fonsagrada, na Ulloa, nos lugares ribeirentos ou nos montañosos onde se fan moito máis lixeiros.
Os laracheses distinguen entre “o carro bruto” e “o carro sinxelo” dos que aínda nos dan abofé proba do seu uso. O primeiro, leva madeira de máis resistencia, ten máis peso e é máis forte; úsase para facer acarrexos de ata cen quintais de peso do que tiraría un gando de potencia e de bo corpo. O segundo é máis sinxelo, para andar con el calquera gando vale e soe levar pouca carga. Nas súas feiturías emprégase a mesma madeira, só que nun caso bótaselle máis grosa e no outro máis delgada. Un aspecto diferenciador entre eles constitúeo o feito de que levan a mesma forma pero distintas medida.
Na Ulloa en Palas de Rei fálase do Carro LAMPO, do carro de LARANXO e do Carro de FERRAXE. O primeiro parece selo máis orixinario e non posuíu ningún tipo de ferraxe, empezouse facendo con roda cerrada e era de carballo todo el, o eixe de freixo e as treitoiras de salgueiro, sobre das que os labregos disque facían o comentario de que se non lles metían de salgueiro seica non cantaban ben. O segundo tiña xa abertura nas súas rodas, sendo da mesma madeira e forma que o anterior. O terceiro de madeira igual pero contaba con ferraxes coma cravos, lamias ou rodaduras con cravos de cabeza e vincallos ou outras.
O carro na Ulloa consta dun chedeiro, dúas chedas, unha cabezalla con dúas furas que atalla todo o carro, seis tesós (travesos) que enlazan o chedeiro; cinco fueiros de salgueiro a cada lado, unha chavella de carballo ou de salgueiro que se emprega coma retén do carro ou para o seu tiro, dous coucillós de bidueira, catro treitoiras de cerna de carballo; un eixe de freixo con dúas pebidas e catro gorriós e roda de carballo coas ferraxes de baldón con espitas e serrado cun oucos porque se a madeira incha dilátase o ferro, vincallos amarrados con cravos de cabeza de brocha e xa logo as cambas, os miós e o ollo da roda. Este carro posúe dúas formas sendo unha a que enlaza as súas chedas por unha peza chamada A FUEIRA DE DIANTE e na que logo se apoiará a tranca, este modelo débese a que seica houbo épocas nas que as chedas se quedaban curtas para face-lo molde do carro e entón foi cando se lles meteu esa peza da que xa falamos para así completa-lo seu chedeiro. A outra forma era a que proviña de cernas que nacían para ben e mesmo cadran ben para face-lo remate do carro. Hai tamén comentos de que as chedas empregadas no primeiro modelo puideron ser froito dalgún defecto do aserradeiro.
Na Pena da Merla en Carteire píntanos de vermello e usan no enceto do chedeiro unhas veces a primitiva GAIA (tranca) e outras a FORCADA, a mesa do carro vai presa por cinco CHAVELLAS (travesas); empregan o eixe redondo e uns REFORZOS para as treitoiras, sendo os ferros da roda A FERRAXE en dúas pezas, as GUARNICIONS e os CINTOS dos miós.
Levan tranca formada por un traveso con dúas furas que encaixa sobre dos dous fueiros dianteiros. Póñenselles ladrairos e tamén canizos coas comportas baixadas para que non caian as patacas. Na Ulloa o carro leva uns pescuños de salgueiro (cuñas) que se meten entre as furas dos coucillós e as treitoiras, No concello de Palas de Rei para cargalo mellor usan unha cruceta (canga) que se chanta por onde a cabezalla na carga e queda saída e apoiada sobre da tranca. Para que as treitoiras non se venzan debido á carga na Ulloa póñenlles a estas uns barrotes de apoio que lles seven de reforzo. Para que este non cante bótanlle xabón virxe sen sal, que tamén priva de que arda o eixe cando este está seco; xa que este ó cantar roza máis e faise fogo nel. Para que cante bótanlle grasa e tamén se lle apreta a treitoira empregando uns pescuños que ou ben se lle colocan diante ou detrás destas, estes son coma unhas cuñas que entran nos coucillós a través das súas furas.
As súas partes teñen nomes diferentes entre os galegos, nas súas feiturías empréganse madeiras de árbores ben distintas e para o seu estudio e aclaración dividímolo en dúas partes, o chedeiro que estaría formado pola cabezalla e a mesa e o RODADO ou pé no que se inclúe o eixe e as rodas. O modelo tomado é o do carro da Ulloa cunhas medidas duns tres metros e oitenta centímetros de longo e duns noventa e cinco centímetros de alto e no que as súas pezas reciben estes chamadeiros.
1.- O CHEDEIRO: Feito todo el de carballo e formado por unha cabezalla que leva de tiro un metro e corenta centímetros e unha mesa duns dous metros e corenta centímetros.
A CABEZALLA: Vai todo ó longo do carro é de carballo e conta con dúas FURAS para A CHAVELLA; cando o carro pilla algo ás vacas pónselle esta na fura de diante e diante onde as furas soe levar uns oito centímetros.
A CHAVELLA, é de carballo ou de salgueiro, fai de pasador entre o carro e o gando e lava uns sesenta centímetros.
O CHAVELLON da mesma madeira que a chavella, leva ata un metro; é decir, máis ou menos o alto do carro e serve tamén para termar do mesmo.
A MESA: Leva duas chavellas (pechos) diante e tres TESOIROS (travesos) detrás, que cruzan AS CHEDAS atravesando tamén a cabezalla; mide de longo uns dous metros con corenta centímetros, de ancho un metro con corenta centímetros e de cota uns oito centímetros.
AS CHEDAS que son de carballo levan as medidas xa expostas na mesa e van unidas entre elas facendo unha curva na dianteira que é a que fai o seu cerre.
AS CHAVELLAS son dous pechos de carballo que na Ulloa reciben o nome susodito, indo unha facendo a xunta das chedas onde a cabezalla e a outra un chisco máis atrás.
OS TESOIROS que son tres travesos de carballo que van cruzando dende unha cheda ata outra, atravesando a cabezalla e formando así a estructura do que é o carro.
AS FURAS, cada cheda leva ata unhas cinco nas que se meten os fueros e logo tamén levan outras polas que entran as treitoiras e os arrefuadoiros.
OS FUEIROS feitos de carballo ou de toxo e lava cinco en cada cheda.
A TRANCA formada polos dous fueiros de diante e un traveso colocado sobre deles.
A CRUCETA artéllana dous travesos en forma de cruz e no Vilar de Remonde recibe tamén o nome de SOBRRETRANCA.
AS TABOAS da mesa do carro son de carballo.
OS ARREFUADOIROS leva catro, dous adiante e dous atrás e son de carballo.
OS COUCILLOS van un en cada cheda e son feitos de amieiro ou de bidueiro, indo un en cada cheda; este reforza moito á cheda e ten unha medida dun metro con corenta centímetros.
AS TREITOIRAS leva catro, sendo as dianteiras de carballo e as traseiras de salgueiro. Entran pola fura do coucillón e máis da cheda deixándose veren sobre da mesa do carro. Van agarradas nas chedas e terman do eixe. Miden sesenta centímetros de longo, seis centímetros de ancho e catro centímetros de groso.
AS LADRAIRAS poden seren de castiñeiro aínda que rompen moito, de amieiro, de bidueiro e tamén de varas tecidas. Hai a media ladraira duns cincuenta centímetros e a ladraira duns noventa centímetros e fórmana tres travesos por dentro e dous por fóra; estas cando se usan para irmos ás patacas levan unha comporta cunha verdadeira ou trapela exterior para baldeiralas e tamén recibe o nome de canizo. Aínda que en Vilareda dáselle o nome de LADRAIRAS as altas e de medios LADRAIROS os baixos; neste lugar as altas irían acompañadas dun postigo.
2.- O RODADO ou PE: Está formado polo eixe e as rodas.
O EIXE: Que pode ser feito de amieiro pero apodrece antes, de bidueiro fano aló cara a montaña; tamén pode ser de cerdeira e de freixo no noso concello, pois é máis duro e resistente. Mide un metro e corenta e cinco centímetros de longo. Leva un aillado a cada lado das rodas duns seis centímetros e un rasgado para e treitoira duns catro centímetros. Ten conta do chedeiro e das rodas e na Ulloa é de forma cilíndrica, rectángular con rebaixes nos bordes, hexagonal e octogonal.
A PEBIDA é o extremo que sobresae do eixe, leva sempre catro caras das que a roda ocupa uns once centímetros por fóra da roda e duns oito centímetros tamén de groso; indo en cada roda unha pebida.No lugar da Ulloa en Palas de Rei tamén se lle da o nome de A PEPITA da roda.
O GORRION leva dous a cada lado e son de salgueiro ou de freixo e diuns doce centímetros de longo que cruzan é eixe e suxeitan á roda.
AS RODAS:
Na Ulloa soen teren un altor duns noventa e cinco centímetros, levando un groso onde o eixe duns once centímetros e están feitas de cerna de carballo. Na Laracha unhas levan algo máis de un metro de diámetro as altas e as baixas sobre duns noventa centímetros.
Fórmana madeiras de carballo coma O MION que é o traveso que atalla trasversalmente á roda de arriba a baixo cunha fura pola que entra a pebida do eixe.
AS CAMBAS consistentes en dous arcos semicirculares de carballo.
OS OLLOS DA RODA.
AS RELLAS que son uns travesos de carballo que unen as cambas co mión. A roda conta tamén con ferraxes coma O BALDON que na Ulloa é partido, recobre a roda todo o arredor e vaise dobrando en frío sobre da roda valéndose dun palanco para cinguilo á roda. Vai serrado ou partido, porque a madeira incha e fai dilata-lo ferro e este pode estalar; para o cravar á mesma empréganse ESPITAS.
OS VINCALLOS son unhas cintas de ferro que van amarradas ó mión (con cravos de cabeza de brocha). A súa misión é a de que o mión non refenda e entre eles e o mión levan uns pasadores de fura.
AS SOBRERRELLAS que son uns ferros fortes curvados que van sobre a cara da camba apreixándoa a esta e ó mión.
O CARRO E O HOME
Entradas
.jpg)
0 comments :
Publicar un comentario